Miesiąc listopad to czas wspominania naszych najbliższych, których dziś z nami nie ma. To czas zatrzymania się i refleksji. Czas zadumy nad sensem życia i śmierci oraz przemijania. W tym okresie ponownie przeżywamy emocje związane z doświadczoną stratą. Wraca do nas poczucie niesprawiedliwości, żalu, smutku, złości, czy też bezsilności wobec nieodwracalnych zdarzeń.

Śmierć i żałoba w naszej społeczności to tematy tabu. A przecież każdy z nas kiedyś doświadczył utarty drugiej osoby: babci, dziadka, rodzica, rodzeństwa, dziecka, przyjaciela… Śmierć jest, na co dzień. Każdy z nas rodzi się by żyć, żyje, by umierać. Nie mówimy o śmierci, kryjemy śmierć, ponieważ sami nie potrafimy o niej rozmawiać. Nie bójmy się tego tematu. Trzeba rozmawiać, by poradzić sobie ze stratą, a przede wszystkim, po to, aby nasze dzieci, nie zostawały z tym tematem same. Nie musimy być odporni, ale w miarę możliwości przygotowani do różnych sytuacji życiowych.

Żałoba tradycyjnie rozumiana jest, jako okazywanie na zewnątrz tego, co się dzieje z kimś, kto stracił bliskiego. Jest to czarny ubiór, płacz, smutek. Z pojęciem żałoby ściśle związane jest pojęcie straty. Choć żałoba, a przeżywanie straty to dwa zupełnie inne pojęcia. Strata jest to wewnętrzny stan przeżywania związany z utratą bliskiej osoby. Jest to nasza wewnętrzna reakcja na stratę.

Żałoba to naturalny proces, pojawiający się po śmierci bliskiej osoby. Dotyczy zarówno dorosłych, jak i dzieci. Dziecko niezależnie od wieku przeżywa stratę, przy czym u niego proces żałoby przebiega w sposób bardziej skomplikowany, niż u osoby dorosłej. Dziecko i śmierć to tematy, które wydają się być nam od siebie oddalone. Nic bardziej mylnego. Dziecko, nastolatek ma prawo przeżyć żałobę. Nieprzeżyta żałoba kiedyś się odezwie – powie: jestem, nie przeżyłaś mnie. Dorośli, którzy są w najbliższym otoczeniu mają za zadanie pomóc dziecku, przejść ten niełatwy etap. Proces żałoby jest dla nas drogą. Jedni mają tę drogę prostą i wychodzą z żałoby szybko, zaś inni mają tę drogę pokręconą. “Dziecko ma krótkie nóżki i przechodzi ją dłużej, niż dorośli”. Dziecko przeżywa krańcowo trudne emocje i często zostaje w nich samo. Najbliżsi unikają tematu, udają, że nic się nie zmieniło, chcą chronić dziecko, myśląc o tym, żeby najszybciej zapomniało o trudnym wydarzeniu. W efekcie braku odpowiedniego wsparcia dochodzi do patologizacji procesu żałoby – żałoba trwa dłużej, bądź też zostaje wyciszona, by kiedyś dać o sobie znać, powodując problemy na przestrzeni całego życia. Nie jest sposobem nie mówić o niej, ale sposobem jest uspokoić dziecko. Śmierci nigdy nie zrozumiemy, ale możemy pomóc zrozumieć dziecku sytuację z nią związaną. Możemy porozmawiać z młodym człowiekiem: „Jak wspomina osobę zmarłą?”, „Co jest fajnego we wspomnieniach z osobą zmarłą?”, „Co jest smutnego w tej żałobie”?, „Co chciałaby powiedzieć osobie zmarłej?”, „Za co chciałaby przeprosić osobę zmarłą?” itp.

Dorośli mają przewagę w przeżywaniu starty, bo są już dojrzali, ukształtowani emocjonalnie, dlatego mogą lepiej radzić sobie z żałobą. Dorosły w żałobę wchodzi tak jakby skakał w morze – wchodzi cały i zmaga się z falami. Dziecko wchodzi w żałobę jak do kałuży, wchodzi i wychodzi z niej, przez co długo ją przeżywa. Dziecko tracące bliskiego nie zawsze potrafi i chce rozmawiać o swoich uczuciach. Często nie umie jeszcze poradzić sobie z emocjami wywołanymi sytuacją trudną. Ponadto, na całe spektrum emocji i reakcji towarzyszących samej stracie nakładają się zjawiska związane z naturalnym procesem rozwojowym. Co w efekcie może potęgować te reakcje i skalę przeżywanych emocji przez dziecko.

Dziecko/nastolatek może reagować na śmierć w prawidłowy i nieprawidłowy sposób. Bez względu na wiek dziecka można wyróżnić następującą grupę zachowań towarzyszących stracie.

Powikłanie procesu żałoby wiąże się z nietypowym reagowaniem dziecka na doznaną stratę. Przyczyn tego należy upatrywać w indywidualnych cechach dziecka, wzorcami zachowań, które już zostały nabyte, ale też z zachowaniami dorosłych w tej konkretnej sytuacji.

Nieprawidłowe reakcje dorosłych, które mogą prowadzić do zakłóceń w zachowaniu dzieci:

1. ignorowanie reakcji dziecka – objawów żałoby (np. brak przyzwolenia na smutek),
2. ukrywanie faktu śmierci, co powoduje niezrozumienie sytuacji przez dziecko (zagubienie, gdy rodzina traktuje śmierć, jako temat tabu),
3. nieprawdziwe wyjaśnienia takie jak „mama stała się gwiazdką na niebie”, mogą wprowadzić niejasność w konkretnym myśleniu dziecka i tworzyć złudną nadzieję,
4. dziecko naśladuje opiekunów w swoich reakcjach na śmierć – modelowanie zachowania (wzory zachowań od żyjących dorosłych i rodzeństwa),
5. nie okazywanie wsparcia jest najważniejszą przyczyną zaburzeń.

Czego potrzebuje dziecko przeżywające żałobę? 

1. zapewnienia bezpieczeństwa i spokojnej atmosfery w swoim otoczeniu,
2. szczerej rozmowy (gdy zgłosi taką chęć),
3. cierpliwości ze strony innych,
4. szacunku dla własnych przeżyć,
5. zrozumienia i optymalnej tolerancji dla nieadekwatnych reakcji (tak samo jak „nieadekwatna” była tragiczna sytuacja, jaką musiało przeżyć),
6. realnych obietnic (bez oszukiwania dziecka np., że to się nigdy nie wydarzyło, że zmarła mama powróci),
7. empatii, wczuwania się w stan emocjonalny,
8. modelowania, czyli wzorowania się na postępowaniu dorosłego w trudnej sytuacji.

Jakie wyzwania stoją przed dzieckiem i jego bliskimi po śmierci bliskiej osoby?

• przyjęcie realności śmierci i wynikających z tego konsekwencji,
• wspólne dzielenie się ze sobą doświadczeniem utraty (co oznacza, także zarówno podjęcie rytuałów żałoby, takich jak: pogrzeb, odwiedzanie grobu czy innych, indywidualnych, tradycyjnych dla danej rodziny),
• znacząca jest rozmowa o doznanej stracie na różnych etapach procesu żałoby. Silne emocje mogą pojawiać się u poszczególnych osób w rodzinie w różnym czasie.
• przekształcenie systemu rodzinnego w taki sposób, aby zadania osoby zmarłej zostały przejęte przez określonych członków rodziny, co często wiąże się z modyfikacją jej struktury,
• zaangażowanie się w nowe relacje i kontynuowanie własnych planów i celów życiowych – „prowadzenie normalnego trybu życia”.

Podsumowując:

1. Nie oszczędzajmy dziecku sytuacji straty – dorośli często nie zdają sobie sprawy w ilu sytuacjach dzieci mogą przeżywać proces żałoby (np. śmierć ukochanego zwierzaka, wyjazd rodzica za granicę, rozwód rodziców, utrata kontaktu z najbliższym przyjacielem).
2. Jedyna i słuszna decyzja, jaką możemy podjąć, to sposób, w jaki pomożemy dziecku uporać się ze stratą – pomijając ten obowiązek zostawiamy dziecko sam na sam z dylematami życia i śmierci.
3. U dzieci obserwuje się takie same reakcje na stratę jak u dorosłych. Sposób przejścia żałoby przez dziecko wpływa znacząco na jego dalszy rozwój.
4. Dzieci, choć mogą odczuwać to samo, co dorośli, nie będą umiały wyrazić tego w ten sam sposób – każde dziecko, które jest wystarczająco dojrzałe, aby pokochać drugiego człowieka, będzie w stanie przeżywać żałobę, jednak niekoniecznie będzie umiało to zakomunikować jak dorosły człowiek.
5. Dzieci z natury nie potrafią długo zajmować się smutkiem – dlatego ich proces żałoby może długofalowy, ponieważ na przemian mogą tego tematu unikać i do niego wracać.
6. Dziecko komunikuje się ze światem za pomocą zabawy – dlatego wiele oznak żałoby można zauważyć podczas zabaw z nim, gdy np. będzie próbował bawić się w pogrzeb, aby zapanować samodzielnie nad trudnymi dla niego sytuacjami.

Każda chwila jest nieodpowiednia do pożegnania się z bliskimi, ale każda jest odpowiednia do przytulenia ich myślami, więc zatrzymaj się i wróć pamięcią do tych najlepszych wspomnień.